خودرو سازی در ایران از کجا آغاز شد؟ - مجله سویگل

الهام زهره وند| رضا احتیاجمند یکی از پایه گذاران صنعت خودرو در ایران بود. سال 1346 سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران را تاسیس کرد و تا سال 1350 رئیس هیأت عامل این سازمان بود. البته تاثیرگذاری خود بر صنعت را پیشتر ها و از معاونت وزارتخانه آغاز کرد و بعد ها با استعفا از ریاست سازمان گسترش و نوسازی به دیگران فرصت حضور داد.

صنعت خودرو در ایران از کجا آغاز شد؟

تاریخ صنعت خودرو ایران تا پیش از سال 1340 خلاصه می شد در دو کارخانه مونتاژ. یکی شورولت که آقای اخوان داشت و یکی مونتاژ فیات ایتالیا. اما فیات خیلی جدی نبود؛ یک گاراژ بود که قطعات را از ایتالیا می آوردند و در آنجا سوار می کردند و می فروختند.

اما اخوان که در ابتدا قرار بود قطعات را از آمریکا بیاورد و سوار کند، گفته بود یک بخشی از مونتاژ را در آمریکا انجام دهند و بیاورند و این آرام آرام تبدیل شد به اینکه یک شاسی می آوردند که موتور روی آن سوار بود و دیگر حالت مونتاژ را هم نداشت.

تا اینکه دولت علم در سال 1340 روی کار آمد و دکتر عالیخانی وزیر اقتصاد شد و من معاون صنعتی وزارتخانه شدم. در اولین اقدام فشار آوردیم که این دو کارخانه تعطیل شوند. فیات به سرعت تعطیل کرد، زیرا خودش هم قبول داشت که کار بی خودی انجام می دهد. اخوان مقداری مقاومت می کرد و تعداد زیادی جیپ را به همین ترتیب ساخت، زیرا در روستا های ایران خان ها و ملاکین همه درخواست جیپ داشتند.

چه زمانی تصمیم به فراوری خودرو در کشور گرفته شد؟

یکی دو سال طول کشید تا خاتمه اخوان کارگاه مونتاژ خود را تغییر داد. در همین موقع در وزارتخانه تصمیم گرفتیم که به کلی مونتاژ خودرو قدغن باشد و دیگر پروانه مونتاژ ندهیم که گرفتار افرادی مثل اخوان و فیات نشویم. یک روز یک فرد آلمانی نزد من آمد و گفت که می خواهد پروانه بگیرد اتومبیل مرسدس بسازد.

گفتم این خودرو خیلی خوب و بهترین در جهانست. شما برنامه ساخت خود را بدهید تا من پروانه ساخت بدهم. گفت: برنامه ساخت چیه؟ گفتم یعنی چه چیز هایی را سال اول اینجا می سازید و در ادامه سال های بعد چند درصد در ایران ساخته می گردد؟

آلمانی عصبانی شد و گفت: یعنی شما می خواهید ما در ایران مرسدس بسازیم؟ شما ستاره مرسدس را هم نمی توانید تا 15 سال آینده! در ایران بسازید گفتم پس چرا آمدی اینجا پروانه بگیری وقتی ما آنقدر عقبیم؟ او در واقع آمده بود پروانه مونتاژ را در سه قطعه بدنه، شاسی و چرخ بگیرد و اینجا آن ها را سر هم کند و با این ترفند از تعرفه گمرک نجات پیدا کند که آن موقع رقمی حدود 200 درصد داشت.

بعدا متوجه شدیم که یک خودرو کوچک مرسدس بسیار لوکس و زیبا در آلمان درست نموده و آن را در دیدار با شاه تقدیم ولیعهد نموده که تمام وسایل اتومبیل عظیم را داشته است و به شاه گفته که ما می خواهیم این اتومبیل را در ایران بسازیم و شاه استقبال نموده و گفته است که پروانه ساخت آن را بگیرید و فرد آلمانی فکر نموده با این مجوز شاه اگر بیاید پیش من بهش پروانه ساخت می دهم.

بعد از اینکه از من ناامید شد، دوباره نزد شاه رفت و گفت که وزارتخانه به من گفته که ما باید این خودرو را در ایران بسازیم، اما طی یک برنامه 10ساله. شاه عصبانی می گردد و در دیدار چند روز بعد به عالیخانی می گوید که به رضا - بنده - بگویید در شش ماه آینده یک اتومبیل می سازی یا باید بروی!

آقای عالیخانی هم به من گفت: کارت درآمده از امروز تا شش ماه فرصت داری یا خودرو بسازی یا از این کار بروی. من ناچار شدم به یک ترتیبی یک جیپ جنگی بسازم که کار ساخت آن به نسبت دیگر خودرو ها آسان تر است، تا موقتا از این تهدید 6 ماهه نجات پیدا کنم.

با مدیرکل خود، مهندس شیرزاد، رفتیم دروازه قزوین که خیلی خوب با آن منطقه آشنا بودم. در ابتدای مهندس شدنم در کارخانه ونک کار می کردم و هر گرفتاری در کار داشتیم، بچه های دروازه قزوین مشکل ما را حل می کردند. خیلی جست وجو کردیم در دروازه قزوین تا مردی را پیدا کردیم که صاحب گاراژ عظیمی بود.

این مرد اصغر قندچی بود. قندچی قطعات کامیون ماک را از آمریکا می آورد اینجا مونتاژ می کرد، ضمن اینکه بعضی قطعه های این کامیون را متناسب با جغرافیای ایران تقویت می کرد. مثلا ماک هایی که از آمریکا می آمد در جاده های گرمسیری ایران جوش می آورد.

قندچی تغییراتی در کاربراتور ایجاد کرد تا این مسائل برطرف گردد. همچنین ماک هایی که از آمریکا می آمد شاسی های کوتاهی داشت که قندچی به دلیل تردد ماک در جاده های ناهموار ایران ارتفاع شاسی ها را یک متر بلندتر کرد. در نهایت با دیدن چنین اقداماتی ما خیلی از او و کارش خوشمان آمد.

گفتم این کسی است که می تواند برای من جیپ بسازد. از او پرسیدم می توانی برای من جیپ جنگی آمریکایی بسازی؟ گفت: بله قربان! من کامیون را با اتاقش هم می توانم بسازم و یک عدد هم ساخته ام. دیدم که یک اتاق کامیون کامل با دست ساخته.

گفتم چقدر زمان برای ساخت جیپ لازم داری؟ گفت: دو ماه. البته موتورش را آمریکایی می گذاشت و بدنه و دیگر قطعاتش را خودش می ساخت. من دیدم که این نجات دهنده من است. در مشورت با عالیخانی قرار شد جیپی که قندچی می سازد و کامیون هایی که ساخته است را در نمایشگاه صنایعی که قرار بود برگزار گردد به شاه نشان دهیم تا این تهدید 6 ماهه ختم به خیر گردد.

قرار شد به عنوان پاداش به اصغر قندچی پروانه ساخت کامیون بدهم که اولین پروانه ای بود که در گروه اتومبیل می دادیم و قندچی می توانست با آن پروانه شخصا اقدام به ساخت کامیون و واردات قطعات مورد احتیاج کند. در ابتدا قندچی زیر بار نمی رفت و می گفت: کارخانه با پروانه داشته باشم، دولت اقتصادیات می خواهد و اذیت می نماید.

ولی ما متعهد شدیم که در تمام مراحل پشتیبان وی باشیم. فردا قندچی پیش من در وزارتخانه آمد و من اولین پروانه ساخت کامیون را به او دادم. دو ماه بعد از آن نمایشگاه بود که قول ساخت جیپ و کامیون را به من داد و گفت: برای نمایشگاه یک کامیون 18 چرخ یخچال دار درست می کنم و یک کامیون معمولی که اتاق آن را کامل خودم درست نموده باشم و این ها را به نمایشگاه می آورم.

من و عالیخانی هم در ساخت یک غرفه عظیم به او یاری کردیم تا بتوانیم ماشین های ساخت قندچی را در آن قرار دهیم و شاه را برای بازدید به آن غرفه ببریم. به او یاد دادیم که چطور با شاه برخورد کند و چه چیز هایی بگوید. شاه آمد نمایشگاه و همه جا را تماشا کرد و در سرانجام او را بردیم به غرفه قندچی. نگران بودیم که شاه تمایلی به صحبت نداشته باشد و مثل دیگر غرفه ها فقط نگاه کند و برود. اصغر همه چیز را به او شرح داد.

شاه بسیار تعجب کرد که در خیابان قزوین چطور یک نفر اتومبیل سازی می نماید. شاه درخواست چهارپایه کرد و چای خواست و اصغر هم در برابر او روی چهارپایه ای نشست و با هم تبادل نظر کردند. بعد از خروج از غرفه، شاه که از جلوی ما گذشت سری از رضایت تکان داد یعنی ماجرای اولتیماتوم 6 ماهه تمام شد و تو کارت را انجام دادی.

فردای نمایشگاه اولین پروانه ساخت کامیون سازی را به قندچی دادیم و به او قول دادیم که در مواجهه با سازمان اقتصادیات و عوارض او را حمایت کنیم تا صنعتی که راه انداخته پا بگیرد. پس پروانه را به او دادم. گفتم این کامیون هایی را که فراوری می گردد تو شخصا سفارش می دهی؟ گفت: نه، آقایی به نام میردامادی هست که بسیار متمول و صاحب شرکت است.

او نمایندگی ماک را دارد. وقتی ماک ها وارد ایران شد من اشکالات آن را برطرف می کنم. اما من گفتم که از حالا به بعد تو باید کار سفارش و واردات را انجام بدهی، زیرا پروانه به نام تو است و ما با میردامادی طرف نیستیم. اما اصغر نگران بود که آقای میردامادی بعد از اطلاع از این موضوع او را اذیت کند که من به او تضمین دادم که آزاری نبیند.

از اصغر خواستم به میردامادی بگوید برای دیدار من به وزارتخانه بیاید. چند روز بعد میردامادی که با دربار هم ارتباط داشت با غرور زیاد رودرروی من نشست و گفت: شما پروانه فراوری کامیون را به کارگر من دادید؟ من گفتم او یک کارگر ساده نیست؛ شما اتومبیل می سازید؟ شما شاسی کامیون را دراز می کنید و اصلاحات لازم را انجام می دهید؟ شما فقط بلدید سفارش بدید. من که پروانه او را پس نمی گیرم، بیا با او بساز.

من قول می دهم که 10 برابر گذشته سود می بری. وقتی حرف از سود بیشتر را شنید کمی آرام گرفت. به او پیشنهاد دادم تو رئیس هیات مدیره باش و اصغر مدیرعامل گردد. تا این را گفتم آتش گرفت و دوباره گفت: من کارگرم را بکنم مدیرعامل؟ گفتم الان زندگی تو دست این کارگر است.

تو توان باز کردن ال سی و امور اقتصادی را داری پس همان را انجام بده و نظرات فنی و تخصصی و تصمیمات نهایی را برعهده اصغر بگذار که قبول نکرد و من از او خداحافظی کردم. یک هفته بعد می خواست 100 عدد کامیون وارد کند. برای این کار احتیاج بود که در یکی از دفاتر ما ثبت سفارش کند. زمانی که درخواست داده بود کارمند اداره پاسخ داده بود که پروانه واردات و فراوری کامیون ماک متعلق به اصغر قندچی است و او باید برای این کار به دفتر مراجعه کند و شما این اجازه را ندارید.

دوباره آمد پیش من و من تکرار کردم که اصغر باید مدیرعامل گردد. درنهایت با عدم رضایت رفت و موافقت کرد. بعد از چند وقت شنیدم که دیگر اصغر را اذیت نمی نماید و با او کنار آمده است. ضمن اینکه کارشان حسابی گرفته بود، زیرا هیچ شخص و شرکت دیگری اجازه واردات کامیون به ایران را نداشت و تمام سفارش ها به وسیله قندچی ثبت می شد. او هم با سرعت زیاد ماک وارد می کرد، اصلاح می کرد و می فروخت. چند ماه بعد من و خانواده ام برای صرف غذا در یک روز تعطیل به رستوران هتل هیلتون رفتیم.

موقع خوردن ناهار دورتر از میز ما اصغر قندچی کت و شلوار پوشیده با خانواده غذا می خورد. من را دید و سر میز ما آمد و به همسر من گفت که خانم، شوهر شما زندگی من را نجات داده است، سال گذشته من 200 میلیون تومان سود کردم. یک سوم این سود برای شوهر شماست، یک روز باید بیاید تا من آن را تقدیم کنم.

گفتم اصغر برو این حرف را نزن، الان خانواده فکر می نمایند من حق حساب بگیر هستم. نوش جانت پیروز باشی، تو من را نجات دادی، اگر آن جیپ را درست نمی کردی من اخراج می شدم. همواره با محبت و تواضع با من برخورد می کرد تا اینکه انقلاب شد و من رفتم لندن و در شرکتی که راه انداخته بودم فعال شدم.

چند سالی لندن بودم و بعد با خانواده برگشتیم تهران. از زمانی که برگشتیم به این فکر بودم که قندچی را پیدا کنم. تا اینکه یکی گفت: من او را می شناسم. اصغر به من زنگ زد و خواستم که همدیگر را ببینیم.

در اولین دیدار یک عکس یادگاری از زمانی که من و وزیر صنعت وقت او را در کارگاه خیابان قزوین دیدار کردیم قاب نموده بود و برای من آورد. اصغر از روزگار خود در سال های بعد از انقلاب تعریف کرد و گفت که کوشش های بسیاری برای حمل و نقل بار و تانک به جبهه در سال های دفاع مقدس انجام داده است.

من از این پیروزیت ها شاد شدم و او را مثل برادر خود می دانم، زیرا مرد بسیار عظیم و مهربانی است که هرچه از عهده اش بر می آید برای اطرافیان خود انجام می دهد.

برادران خیامی چگونه کار خود را آغاز کردند و ایران ناسیونال راه اندازی شد؟

بعد از اینکه گرفتاری من به وسیله اصغر قندچی حل شد به این فکر افتادم که به دنبال ساخت خودرو سواری برای عموم مردم در کشور باشیم. حدود دو ماه بعد از ماجرای من و قندچی منشی من گفت که دو نفر درخواست دیدار با من را دارند که من آن ها را نمی شناختم. وارد که شدند خود را معرفی کردند؛ احمد و محمود خیامی.

گفتند آمدیم پروانه ساخت اتومبیل بگیریم. در پاسخ به پرسش من که آیا توانایی یا تجربه ساخت اتومبیل را دارید؟، گفتند ما یک گاراژ در مشهد داریم و هر نوع اتومبیل را تعمیر می کنیم. اتومبیل را داغان و دوباره سوار می کنیم و با آن آشنایی کامل داریم، فقط دنبال دریافت پروانه هستیم تا اتومبیل فراوری کنیم. برای این کار هم 2 میلیون تومان سرمایه داریم؛ که البته سرمایه کمی بود.

گفتند که برای آغاز وام می گیریم. وقتی علاقه مندی زیاد و واقعی آن ها برای راه اندازی این کار را دیدم خواستم که سرمایه بیشتری جمع نمایند و به آن ها قول دادم که با بانک توسعه صنعت صحبت کنم تا به آن ها وام بدهد و زمینه لازم برای کسب لیسانس از یک سازنده اروپایی را فراهم کنم که اتومبیل آن شرکت را بسازند.

چند روز گذشت و من در روزنامه خواندم که دکاو ورشکسته شده و اعلام نموده که تمام کارخانه اش را می فروشد و حاضر است تمام کارخانه خود را به هر محلی که خریدار بخواهد منتقل نموده و آنجا دوباره کارخانه را سرپا کند. برادران خیامی را خبر کردم که با دکاو که اتومبیل آبروداری بود وارد مذاکره شوید که پذیرفتند. حدود 20 روز بعد با یک قرار داد آمدند که یعنی دکاو را خریده اند.

قبل از رفتن برای قرار داد به آن ها گفته بودم که قرار داد را مشروط نمایند به تصویب وزارت صنایع و معادن که اگر نخواستیم من بزنم زیرش و برای اسم شما مسئله ای پیش نیاید که آن ماده را نیز لحاظ نموده بودند. تاکید کردم که مجوز این قرار داد فقط برای این به شما داده شد که آغازی برای ساخت اتومبیل در ایران باشد، زیرا آن موقع طبق قوانینی که وجود داشت ورود دستگاه های قدیمی ممنوع بود.

دستگاه های این کارخانه سال ها در حال کار بودند و واردات آن ها به کشور فقط به عنوان نقطه آغاز مجوز گرفت. در این مدت من تمام فراورینماینده های خودرو در جهان را آنالیز می کردم که ببینم کدام یک حاضر است خودرو خود را در ایران فراوری کند نه اینکه مثل مرسدس بدنه، شاسی و موتور را جداگانه وارد کشور کند و فقط سر هم کردن این سه تکه در کشور انجام گردد.

قیمت پیکان در ابتدا 14 هزار تومان بود، ولی بعد از اینکه خیامی ها گفتند سودی برای ما ندارد و ما باید بهره وام را هم پرداخت کنیم قیمت آن به 16 هزار تومان افزایش پیدا کرد.

چه کسی پیکان را برای آغاز کار ساخت خودرو در ایران انتخاب کرد؟

در ابتدای آنالیز ها دیدم از همه ضعیف تر همان فیات است که قبلا در ایران بود. برادران خیامی برای مذاکره با فیات رفتند. سه ماه بعد با قراردادی برای ساخت فیات در ایران آمدند، اما ما با این قرارداد موافقت نکردیم، زیرا در آنالیز های فنی متوجه شدیم که موتور فیات از آلومینیوم ساخته شده است که مقاوم نیست و برای جاده های ایران که کمتر آسفالت بودند مناسب نبود؛ بنابراین من گفتم بروید انگلستان، آنجا شرکتی است به نام روتس موتور هایی که می سازد بهترین موتور جهانست.

با آن ها قرار داد ببندید و بگویید که می خواهیم موتور آن را روی یک شاسی سوار کنیم که در داخل ایران خواهیم ساخت. یک ماه بعد قرار داد آن را امضا کردیم. می پرسید که چرا با مرسدس قرارداد نبستیم؟ من آن ها را نفرستادم سراغ بنز تا اگر در مذاکره با روتس مسئله ای پیش می آمد یا در آنالیز های فنی اشکالی می دیدم بعد آن ها را می فرستادم تا با بنز مذاکره نمایند از طرف دیگر چند ماه قبل نماینده مرسدس در ایران با نگاهی تحقیرآمیز گفت که شما ایرانی ها توان ساخت ستاره بنز را هم ندارید چه برسد به خود ماشین که به من خیلی برخورد و از آن آلمانی لجم گرفت.

دو سال بعد برای بازدید از مرسدس رفتیم آلمان و همان فرد هنگام ناهار با ما سر یک میز بود و به او گفتم دیدی ما را تحقیر کردی، الان ایران ناسیونال تمام بدنه روتس را می سازد اگر آن نگاه را نداشتی الان بازار ایران در اختیار شما بود. در ادامه مذاکرات با روتس، خیامی ها از آن ها نقشه برای کارخانه خواسته بودند و البته گفته بودند که می خواهیم از یک بانک ایرانی وام بگیریم، مسوولان روتس پیشنهاد داده بودند که وام را آن ها پرداخت نمایند ضمن اینکه تمام نقشه ها را مهندسان انگلیسی به ایران می فرستند تا ناظر کار ایرانی ها برای انجام درست باشند. برادران خیامی حقیقتا بسیار خوب کار کردند.

من مرتب به کارخانه سرکشی می کردم و هر بار می رفتم تعجب می کردم که با چه نظمی کار پیش می رفت. همزمان با بالا رفتن ستون ها و پیش از درست کردن سقف، پی کنده می شد برای پرس های ماشین؛ و تعداد زیادی انگلیسی با دست و دلبازی به آن ها مشاوره می دادند که در نتیجه آن بازار ایران را دریافتد.