گیاهان دارویی استان سمنان - مجله سویگل

استان سمنان ششمین استان ایران از نظر مساحت است که از دامنه های جنوبی رشته کوه البرز شروع شده و به دشت کویر ختم می شود. گستردگی جغرافیایی در استان سمنان، تنوع آب وهوایی کم نظیری را رقم زده است. منطقه های کاملا کوهستانی در شهرستان مهدی شهر که در شمال غربی استان سمنان قرار گرفته است، جنگل های سرسبز و آبشارهای پرآب در شمال شهرستان شاهرود مانند جنگل ابر، جنگل اولنگ و آبشار موجن که در شرق استان سمنان قرار گرفته است و تپه های شنی و منطقه ها کاملا خشک کویری در جنوب استان مانند کویر حاج علی قلی دامغان، نمونه هایی از اقلیم های متفاوت آب وهوایی در استان سمنان هستند. تحت تاثیر همین اقلیم های متفاوت، گیاهان دارویی استان سمنان نیز تنوع جالبی دارند. طبق آمار منتشر شده، 130 گونه گیاه دارویی در استان سمنان شناخته شده است که برخی از آن ها جزو گیاهان دارویی منطقه ها کویری و بیشتر آن ها جزو گیاهان دارویی منطقه ها کوهستانی به شمار می فرایند.

شهرستان شاهرود که دومین شهرستان بزرگ کشور بعد از شهرستان طبس است، بیشترین سهم را در تنوع گیاهان دارویی استان سمنان دارد. آب وهوای معتدل و نیمه مرطوب قسمت های شمالی آن، شرایط مساعدی را برای رویش گونه های مختلف پدید آورده است. در ادامه مقاله تعدادی از گیاهان دارویی استان سمنان را معرفی می کنیم.

سریش

این گیاه که در گویش محلی به آن سرشو می گویند، در نواحی سنگلاخی کوهستان ها می روید. گیاه سریش، برگ های کوتاه، نسبتا باریک و پرتعداد دارد و گل های آن که به صورت خوشه ای و به رنگ های صورتی، سفید یا زرد هستند و در انتهای ساقه ای بلند و بی برگ قرار دارند. فصل گل دهی این گیاه از اواسط اردیبهشت شروع شده و تا اواسط خرداد ادامه می یابد. ریشه کوتاه و ضخیم این گیاه، شاخه های افشان ضخیمی دارد که شکل خاصی را برای این ریشه به وجود آورده اند. میوه سریش، پوشینه ای مدور، پر از دانه های سه وجهی است. برگ های جوان گیاه سریش به عنوان سبزی خوراکی در پخت نان و تهیه غذا استفاده می شوند. همچنین در برخی منطقه ها از ریشه آن که میزان قابل توجهی نشاسته دارد، نوعی آش می پزند. ریشه گیاه سریش در تولید چسب نیز کاربرد دارد. تمامی قسمت های گیاه سریش خواص دارویی دارند. برگ آن طبیعت سرد و تر دارد و طبع ریشه اش گرم و خشک است. جوشانده ریشه سریش، ضدعفونی کننده است و استعمال خارجی آن در درمان جوش ها و لک های پوست، موثر است. ریشه این گیاه با از بین بردن اخلاط غلیظ، باعث برطرف خشونت حلق می شود. برای مبتلایان به بیماری های معده و کبد مفید است و سنگ مثانه را دفع می کند. ریشه گیاه سریش در مداوای یرقان مفید است و موجب تسریع در جوش خوردن استخوان های شکسته می شود. در طب سنتی برای درمان گل مژه، شست وشوی چشم در آب دم کرده ساقه سریش و میزان اندکی زعفران را توصیه می کنند. آب برگ ها و ساقه سریش به عنوان مسکن و چرک خشک کن استفاده می شود. علاوه بر خواص دارویی گیاه سریش، از دانه های آن روغنی تهیه می شود که در درمان برخی تصلب های شریانی، التهابات و زخم ها موثر است.

خارشتر

درختچه ای کوتاه که ارتفاعش از 1/5 متر تجاوز نمی کند و محل رویش آن، منطقه ها حاشیه کویر است. البته در برخی منطقه ها به عنوان علف هرز در مزارع و باغ ها نیز مشاهده می شود. خارشتر گیاهی است مقاوم در برابر کم آبی که در منطقه ها کویری، علوفه ای مناسب برای دام ها به ویژه بز به شمار می رود. مهم ترین عامل استقامت این گیاه در آب وهوای گرم و خشک کویر، ریشه بسیار عمیق آن است که تا عمق 5 متری در زمین فرو می رود. خارشتر، ساقه های متعدد سبزرنگ دارد که با تعداد زیادی خار تیز و بلند (که طول آن ها تا 6 سانتی متر می رسد) با نوک زردرنگ پوشیده شده است. برگ های این گیاه، بیضی شکل و گل هایش به رنگ قرمز ارغوانی است. میوه خارشتر، غلافی است که تعداد چهار تا هفت دانه را در خود جای داده است. از نظر طب سنتی، طبیعت خارشتر سرد است و برای برطرف صفرا و دفع سنگ کلیه و مثانه نافع است. مصرف این گیاه برای درمان تب و لرز و سیاه سرفه مفید است. استعمال خارجی روغن برگ خارشتر، التیام بخش دردهای روماتیسمی است. از گل های این گیاه در درمان بواسیر استفاده می شود. عرق خارشتر خاصیت چربی سوزی دارد و گزینه مناسبی برای رژیم های کاهش وزن است. تحقیقات تازه پزشکی در مورد ریشه گیاه خارشتر و ترکیبات شیمیایی موجود در آن، خاصیت مهم دیگری را در مورد این گیاه به اثبات رسانده است. مصرف دارویی ریشه خارشتر با تقویت سیستم دفاعی بدن، گزینه مناسبی برای مهار بیماری ایدز است. اهمیت گیاه خارشتر به خواص دارویی موجود در قسمت های مختلف این گیاه، محدود نمی شود. این گیاه در واقع منبع تولید یکی از مشهورترین مواد طبیعی درمانی یعنی ترنجبین است و همین ویژگی باعث شده تا خارشتر را با نام علف ترنجبین هم بشناسند.

ترنجبین

واژه ترنجبین معرب ترانگبین به معنای عسل تازه است. حکمای قدیمی معتقد بودند که ترنجبین شبنمی است که از آسمان روی خارشتر می نشیند و خشک می شود اما برای اولین بار ابوریحان بیرونی اثبات کرد که این ماده از تراوشات خود گیاه است. در واقع بر اثر فعالیت گونه ای از حشرات سخت بال پوش که معمولا در منطقه ها کویری دیده می شوند، شیرابه ای از گیاه خارشتر تراوش می کند که به تدریج مانند ذرات نبات روی گیاه سفت شده و بعد از ضربه زدن یا به اصطلاح محلی، تکاندن، از گیاه جدا می شود. این ماده قندی که طعمی بسیار شیرین دارد، ترنجبین نامیده می شود و از آن، در گذشته برای تولید قند استفاده می کردند. امروزه علاوه بر استفاده آن در تهیه گز، در صنایع داروسازی به عنوان طعم دهنده هم کاربرد دارد. ترنجبین طبع کمی گرم و تر دارد و در درمان زردی و دفع صفرا مفید است. این ماده قندی، ملین و ضد یبوست است و در مداوای تب و سرفه، بسیار توصیه می شود. عطش را کاهش می دهد و خوراندن میزان کمی از آن به نوزادان برای اصلاح مزاج و فرونشاندن تب مفید است. در طب سنتی بسیاری از ترکیبات دارویی حاوی مقادیری از ترنجبین هستند.

درمنه دشتی

بوته ای بسیار معطر است که در گویش محلی به آن ترخ گفته می شود و گونه ای غالب در منطقه ها خشک و نیمه خشک است. این نوع درمنه بوته ای انبوه است که انشعابات متعدد و متراکم دارد و ارتفاع آن بیش از نیم متر نیست. این گیاه، برگ هایی خطی و کرک دار و گل هایی زردرنگ در انتهای شاخه های انبوه خود دارد که در فاصله ماه های مرداد تا شهریور در منطقه ها کویری به وفور دیده می شود. درمنه دشتی بوته ای مقاوم در برابر فرسایش های بادی است و مصرف علوفه ای هم دارد. این گیاه طبیعت گرم و خشک دارد و سرشاخه های گل دار آن مصارف دارویی دارند. درمنه دشتی ضدعفونی کننده ای قوی است و برای دفع کرم و انگل بسیار مفید است. این گیاه ضد نفخ است و به عنوان مسکنی قوی در درمان دردهای احشایی کاربرد دارد. در درمان مالاریا نیز از این گیاه استفاده می کنند. دم کرده غنچه های درمنه دشتی علاوه بر درمان ورم پروستات، نوشیدنی مناسبی برای بیماران دیابتی است. استعمال خارجی این گیاه در درمان برخی از بیماری های پوستی با منشأ عفونت های قارچی بسیار مفید است و در منطقه ها کویری از آن به عنوان مرهمی برای نیش گزندگان به ویژه عقرب استفاده می شود. در تحقیقات تازه پزشکی، خواص باارزش دیگری برای درمنه دشتی مشخص شده است. این گیاه با خواص آنتی اکسیدانی خود، نقش مهمی در نابودی سلوله های سرطانی به ویژه در سرطان های ریه و سینه ایفا می کند. در درمان هپاتیت مفید است و دردهای عصبی ناشی از بیماری های نخاعی را تسکین می دهد. مصرف این گیاه به علت مهار رشد باکتری های مسبب بوی نامطبوع عرق، به اشخاصی که از این مشکل رنج می برند توصیه می شود.

تلخه

گیاهی است کهن که در دوران باستان برای درمان مالاریا استفاده می شده است و نام آن در افسانه های یونانی وجود دارد. در یونان باستان نام گیاه تلخه، قنطوریون است که از افسانه ها گرفته شده است. در افسانه شیرون، قنطروس افسانه ای (موجودی با بالاتنه انسان و پایین تنه اسب) بعد از اینکه با تیر سمی مجروح می شود خود را با این گیاه درمان کرده است. این گیاه که برگ های تلخ مزه آن علت نام گذاری اش به تلخه است دارای ساقه های متعددی است که کرک های نرم خاکستری رنگ سطح آن را پوشانده است. در انتهای هرکدام از این ساقه ها که حداکثر ارتفاع آن ها به 50 سانتی متر می رسد، گل آذین تخم مرغی شکل به رنگ صورتی یا بنفش قرار گرفته است. این گیاه ریشه ای راست و عمیق دارد و طبیعت آن سرد و خشک است و برگ ها و گل هایش خواص دارویی دارند. از این گیاه در درمان بیماری های گوارشی، سوءهاضمه و یرقان استفاده می شود. تلخه با تقویت رگ های خونی سبب بهبود عمل گردش خون می شود. مصرف این گیاه، اشتهاآور است و یبوست را درمان می کند. دم کرده غنچه هایش اخلاط خونی ریه را قطع می کند. دم کرده گل های خشک آن فشارخون را کاهش می دهد و از خونریزی های داخلی جلوگیری می کند.

کهورک

این گیاه بوته ای، خاص منطقه ها گرم و خشک است، ساق های خاردار دارد و برگ های آن مرکب از برگچه های جفتی هستند که سطح زیرین آن ها پوشیده از کرک های ظریف است. گل آذین این گیاه، خوشه ای استوانه ای است که تعداد زیادی گل های کوچک سفیدرنگ دارد. میوه اش غلافی خمیده به رنگ قهوه ای تیره است. هنگام رسیدن و خشک شدن میوه کهورک، با تکان دادن میوه، دانه های درونش حرکت کرده و صدا تولید می کنند و به همین دلیل آن را جغجغه نیز می نامند. در منطقه های از حاشیه کویر که اهالی از پوست دام ها مشک می سازند از ریشه کهورک برای رنگ کردن مشک های پوستی و از سوزانده دانه آن برای ضدعفونی کردن مشک ها استفاده می کنند. جوشانده ریشه گیاه کهورک، قندخون را کاهش می دهد و برای مبتلایان به دیابت بسیار سودمند است. اگر میوه این گیاه پس از خیساندن در آب مصرف شود، درمان کننده بیماری های کلیوی است. قسمت های گوشتی داخل این میوه در درمان روماتیسم موثر است. استعمال خارجی کهورک برای برطرف گرفتگی عضلات و همچنین ترمیم زخم ها مفید است.

گز

این درختچه منطقه ها بیابانی به علت داشتن ریشه بسیار عمیق، عمری طولانی دارد. برگ های پرتعداد آن باریک و نوک تیز هستند و در انتهای شاخه هایش گل هایی قرمزرنگ به صورت گل آذین دارند. طبیعت پوست این درختچه سرد و خشک است و خواص دارویی دارد. دم کرده پوست درخت گز برای دفع اخلاط خونی سینه و برطرف سرفه های کهنه بسیار مفید است. بواسیر و یرقان را درمان می کند، درد معده را تسکین می دهد و اسهال را برطرف می کند. مزه مزه کردن این دم کرده علاوه بر تسکین درد دندان برای سلامت دندان ها مفید است و چرک های لثه را نیز از بین می برد. از شاخه درختچه گز، ماده ای به نام گزانگبین ترشح می شود که نوعی مان است. مان ها موادی قندی هستند که بر اثر فعالیت حشرات روی گیاهان تولید می شوند و در طب سنتی مصارف دارویی دارند. گزانگبین که در واقع بر اثر نیش نوعی حشره ترشح می شود به علت داشتن مواد قندی فراوان، در شیرینی پزی و تولید گز استفاده می شود. گزانگبین طبع گرم و خشک دارد و در کنار خواص دارویی اش به عنوان شیرین کننده جوشانده های دارویی نیز استفاده می شود. این ماده قندی، سیستم گوارش را تقویت می کند و با ضدعفونی کردن دستگاه گوارش در بهبودی زخم های گوارشی مفید است. مصرف گزانگبین به افراد مبتلا به بیماری های طحال توصیه می شود. اگر به همراه گلاب مصرف شود، نفخ را فرو می نشاند و اگر با ماءالشعیر مصرف شود، درمان کننده تب های شدید است.

اسپند

گیاهی است مقدس که پیروان ادیان مختلف الهی و همچنین مذاهبی نظیر هندوییسم از آن به روش های مختلف استفاده می کنند. بسیاری از مورخان بر این باوراند که گیاه اسطوره ای و باستانی هوم که به گیاه خدایان مشهور بوده و نام آن هم در اوستای زرتشت آمده و هم در متون مقدس آیین هندو، همین گیاه اسپند است. در مورد دود حاصل از ریختن دانه های خشک اسپند در آتش نیز اعتقادات متفاوتی وجود دارد. برخی آن را عامل محافظت از چشم زخم می دانند و عده ای دیگر سپری در برابر جنیان. اسپند گیاهی است بوته ای که ارتفاع بوته آن از نیم متر تجاوز نمی کند و برگ های سبزرنگ آن تقسیماتی باریک و نامنظم دارد. گل این گیاه، کاسبرگ های نازکی دارد و گلبرگ های بزرگ آن به رنگ سفید مایل به سبز هستند. میوه اسپند، پوشینه ای کروی است که دانه های سیاه رنگ متعددی را در خود جای داده است. اسپند، طبیعتی گرم و خشک دارد و خوردن جوشانده آن به میزان کم، آرام بخش و ضدافسردگی است. دود ناشی از سوزاندن دانه های خشک آن، ضدعفونی کننده محیط است. در طب سنتی خواص فراوانی برای عصاره گیاه اسپند بیان شده است که فهرست وار به برخی از آن ها اشاره می کنیم: افزایش شیر مادران، دفع کرم های روده، مسکن درد معده، درمان روماتیسم، درمان بیماری های عصبی مانند صرع، فلج، فراموشی و...، درمان سیاتیک، درمان شب ادراری در بچه ها اگر به علت ضعف مثانه یا سستی کمر باشد. تحقیقات تازه نشان می دهد که اسپند به عنوان داروی ترک اعتیاد نیز کاربرد دارد.

خرفه

گیاهی است که در آب وهوای گرم و خشک به خوبی رشد می کند و از بین بردن آن بسیار سخت است چون تا مدتی پس از قطع شدن همچنان زنده است و حتی می تواند بذر تولید کند. خرفه، برگ های بیضی شکل ضخیم و آبدار به رنگ سبز، ساقه هایی خوابیده به رنگ قرمز و گل هایی کوچک به رنگ زرد یا سفید دارد. خرفه در منطقه ها مختلف دنیا کاربردهای متفاوتی دارد. از تخم های ریز و سیاه آن در شیرینی پزی برای تزیین برخی محصولات مانند نان برنجی و نان کشمشی استفاده می شود. از دانه های آن روغن خوراکی استخراج می شود، به عنوان سبزی خوراکی به فروش می رسد و به عنوان علوفه نیز استفاده می شود. در این گیاه که طبیعت سرد و تر دارد، خواص دارویی فراوانی نهفته است. خرفه، حرارت خون، کبد و معده را برطرف می کند و در درمان اختلالات و التهابات مجاری ادراری موثر است. مصرف تازه این گیاه، قندخون را کاهش می دهد و عضلات قلب را تقویت می کند. مصرف این سبزی خوراکی، برای افرادی که به علت کمبود ویتامین ث، دچار خون ریزی لثه می شوند بسیار مفید است. عصاره ساقه و برگ خرفه علاوه بر درمان بیماری های کبد درد کلیه را تسکین می بخشد و سنگ مثانه را نیز خرد می کند. تخم خرفه، ضدعفونی کننده است و التهابات گوارشی را برطرف می کند. استعمال خارجی این گیاه در کاهش ورم ها، التیام زخم های شدید ناشی از سوختگی و درمان بواسیر موثر است. مالیدن عصاره گیاه خرفه بر پیشانی، دردهای میگرنی را کاهش می دهد. در برخی منطقه ها، به منظور بهبودی محل گزش حیواناتی نظیر مار و عقرب و برخی حشرات، از آن استفاده می کنند. طبق پژوهش های نوین گیاه شناسی، خرفه حاوی اسید چرب امگا3 است و مصرف آن برای کاهش کلسترول و فشارخون توصیه می شود.

یونجه

گیاهی است بومی منطقه ها کویری، که اولین بار از طریق مادها و برای تأمین غذای اسب ها کاشته شده یا به اصطلاح کشاورزی، زراعی شده است. برگ های مرکب از سه برگچه بیضی شکل، گل هایی بنفش و ریشه ای راست و مستقیم دارد. این گیاه که ارتفاعش تا یک متر هم می رسد، میوه ای مانند صدف دارد که حاوی دانه ای به شکل یک لوبیای کوچک است. یونجه از نظر مواد غذایی (ویتامین ها، پروتئین ها و مواد معدنی) بسیار غنی و غذای خوبی برای انسان و حیوانات است. آهن موجود در آن، دو برابر اسفناج است و چهار برابر لیموترش ویتامین ث دارد. همین ویژگی ها باعث شده تا در برخی کشورها یونجه جایگزین اسفناج شود. طبع یونجه تازه، گرم و تر و طبع خشک شده آن، گرم و خشک است. دمکرده یونجه، درمان کننده اسهال و استعمال خارجی پخته آن، شفای رعشه اعضا است. گذاشتن یونجه کوبیده شده روی زخم ها، علاوه بر جلوگیری از خون ریزی در تسریع التیام زخم نیز مفید است. دمکرده تخم یونجه، سینه را نرم می کند و سرفه را تسکین می بخشد. مصرف عرق یونجه، چاق کننده و نیروبخش است، خون را تصفیه می کند و سبب ازدیاد شیر مادران می شود. مخلوط عصاره یونجه با عسل، دارویی بسیار موثر برای رشد اطفال شیرخوار است که استخوان بندی محکمی ندارند. یونجه با توجه به آهن و ویتامین ث فراوانش، برای مبتلایان به کم خونی، راشیتیسم، اسکوربوت و دیگر عوارض ناشی از کمبود این ترکیبات، گزینه بسیار مناسبی است.

نسترن کوهی

این درختچه از گونه های وحشی گل رز است که در ارتفاعات می روید. برگ های آن، برگچه های کوچکی به رنگ سبز تیره و گل های صورتی یا سفید آن پنج گلبرگ دارد. ساقه های این گیاه، تیغ های ریز و تیزی دارند که در رشد فوقانی گیاه موثر هستند. نسترن کوهی، میوه ای بیضی شکل به رنگ قرمز تیره دارد که حاوی دانه های سفت و کوچک است. این میوه حاوی میزان فراوانی ویتامین ث است. در میزان مساوی از نسترن و پرتقال، نسترن 12 برابر پرتقال ویتامین ث دارد. این میوه مصارف خوراکی متعددی دارد و از آن در تهیه شربت و مربا و پخت آش استفاده می شود. علاوه بر میوه نسترن، گلبرگ هایش که بوی ملایم و مطبوعی دارند، مصرف خوراکی دارند و در برخی کشورها مانند بلغارستان از آن ها در تهیه نوعی نوشیدنی شیرین استفاده می کنند. استفاده دارویی از نسترن کوهی از زمان های گذشته مرسوم بوده است. به عنوان مثال، در اتریش، طبیبان قدیمی برای درمانت عفونت های ویروسی، نارسایی های کلیوی و بیماری های مجاری ادراری از جوشانده میوه نسترن استفاده می کردند. نسترن کوهی طبیعت گرم و خشک دارد، تقویت کننده قلب است و تپش قلب را درمان می کند. مصرف این گیاه در درمان ورم کلیه، تسکین درد معده و برطرف کردن اسهال موثر است، سنگ کیسه صفرا را دفع می کند و بوی عرق را از بین می برد. عرق نسترن اعصاب را تقویت می کند و آرام بخش است. مصرف این عرق گیاهی در برطرف خستگی و بی خوابی و همچنین درمان مسائل روحی نظیر استرس، اضطراب و افسردگی مفید است.